Nie przywiązywanie roli do wymiany

NIE PRZYWIĄZYWANIE ROLI DO WYMIANY

W początkowym stadium rola wymiany może wydawać się nieznaczną. Podstawowym celem w debiucie jest najszybsza mobilizacja sił, i na pierwszy rzut oka, wymiana nie może sprzyjać realizacji tego zadania. Jednak nie docenianie znaczenia wymiany w debiucie jest błędne. W całym szeregu wariantów debiutowych wymiana tej lub innej figury bardzo znacznie określa całą dalszą strategię walki w grze środkowej, a czasami także i w końcówce. Szczególnie toczy się w tych systemach debiutowych, które dążą do stworzenia w obozie przeciwnika słabości pionowych. Charakterystycznym przykładem na ten temat może posłużyć wariant partii hiszpańskiej:

1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 G:c6 4.b:c, a szczególnie w obronie Nimzowitscha

1.d4 Sf6 2.c4 e6 3.Sc3 Gb4 4.a3 Gc3 5.bc. W którym czarne idą świadomie na wymianę swojego czarnopolowego gońca za skoczka, aby stworzyć w obozie przeciwnika ważny obiekt dla kontrataku – zdwojone piony na linii c. W przytoczonych systemach wymiana przeprowadzona jest w drugoplanowym celu strategicznym. Mówiąc o wymianie w debiucie, nie można uniknąć pytania o prawidłowość rozumienia czynnika czasu, to jest w teorii tempa. Oto, co pisał arcymistrz S. Tarrasch o problemie wymiany na przykładzie jednego z wariantów obrony Caro-Kan:

1.e4 c6 2.d4 d5 3.Sc3 de 4.Se4 Sf6

„Białe wyprzedziły czarne w swoim rozwoju o dwa tempa. Jak powinny teraz grac białe, aby wykorzystać swoją przewagę w czasie?” W żadnym przypadku, nie wymieniać się skoczkami, gdyż w następstwie tego stracą one dwa tempa: po pierwsze wymieniają one swojego skoczka, który wykonał dwa ruchy, na skoczka, który wykonał jeden ruch, po drugie rozwijają królewskiego piona przeciwnikowi. Oczywiście, że takie czysto arytmetyczne podliczenie temp nie może być rekomendowane przy rozpatrywaniu pytania o wymianę tej lub innej figury w debiucie. Po prostu, trzeba porównać tą teorię z konkretnymi ustawieniami.

Na przykład: czy warto wymieniać skoczka w partii szkockiej po
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.d4 ed 4.Sd4? oczywiście, przed wymianą 4.... Sd4 5.Hd4 należy się powstrzymać, i nie tylko, dlatego że biały skoczek wykonał dodatkowy ruch, co z powodu, iż nieprzyjemnym jest wczesna aktywacja białego hetmana, utrudniająca dalszy rozwój czarnych. A. Alechin zawsze dążył do przechwycenia inicjatywy już we wczesnym stadium partii. Jednak gotów był stracić tempo na wymianę ważnej figury przeciwnika, szczególnie jeśli taka wymiana prowadziła do otwarcia centrum i panowania na ważnych otwartych liniach lub przekątnych.

Alekhine A. - Marshall F.

1.d4 Sf6 2.c4 e6 3.Sf3 Se4?! Ten nie oczywisty szastający czas ruch spotyka się z natychmiastowym i charakterystycznym dla Alechina obaleniem.

4.Sfd2! Białe naruszają ogólną zasadę: “Nie ruszać się w debiucie dwukrotnie jedną i tą samą figurą”. Ale istnieje ku temu poważne uzasadnienie. Wymiana skoczków zabezpiecza białym przechwycenie centrum lub zmusza przeciwnika do, niewygodnego w danej sytuacji, zbudowania „kamiennej ściany”.
4.... Gb4 5.Hc2 Straszliwa pułapka. Na 5.a3? w celu wywołania wymiany lekkich figur następuje 5.... Hf6! i czarne wygrywają.
5.... d5 Jeśli 5.... f5 to 6.a3 forsując wymianę i wyprzedzając przeciwnika w rozwoju.
6.Sc3 f5 inaczej centrum nie da się utrzymać.
7.Sde4! Do tej wymiany Alechin daje taki komentarz: „Po tym białe doprowadzą do otwarcia centralnych kolumn poprzez f3 i e4”.
7.... fe 8.Gf4 O-O 9.e3
Grozi 10.a3 z nieuniknioną wymianą czarnopolowych gońców (inaczej ginie pionek d5) Do takiej wymiany czarne nie mogły dopuścić, gdyż goniec f4 przy braku przeciwnika, będzie pełnym gospodarzem na czarnych polach.
9.... c6 10.Ge2 Sd7 Na uwagę zasługiwało 10.... Gd6!? 11.Gd6 Hd6 12.O-O.
11.a3 Ge7 12.O-O Gg5 13.f3! Właśnie tą możliwość miał na widoku Alechin, realizując swoją operację wymienną. Teraz otwarcie centrum jest nieuniknione, i przewaga białych w rozwoju szybko zostanie zrealizowana.
13.... Gf4 14.ef Wf4 Trochę bardziej oporne było 14.... ef 15.Wf3 Sf6.Dopuszczając wymianę wież, czarne bez walki oddają przeciwnikowi otwartą linię f.
15.fe Wf1 16.Wf1 e5 Czarne próbują zaostrzyć walkę. Na ile czarne wyprzedziły przeciwnika w rozwoju, demonstruje wariant: 16.... dc 17.Gc4 Sb6 18.Hf2!
17.Hd2! Białe przygotowują przerzut hetmana na atakującą pozycję. Nie patrząc na równowagę materialną, dynamiczna przewaga białych w siłach jest bardzo wielka.
17.... c5 Na 17.... Hb6 Alechin przygotował pozycyjną ofiarę figury 18.c5 Ha5 19.ed ed 20.b4 dc 21.Hg5 Hc7 22.d6 h6 23.He7 i czarne są bezbronne.
18.de! d4 19.Hf4! Białe ofiarują skoczka, dzięki temu ich hetman szybko i efektywnie przeniknie do obozu przeciwnika.
19.... dc 20.Hf7 Kh8 21.bc! Pełny sukces strategii białych! Powstaje także wrażenie, że to one mają przewagę materialną – na tyle, są bezsilne figury przeciwnika. Praktycznie czarne grają bez całego skrzydła.
21.... Hg8 22.He7 h6 23.Gh5! Ruch ten stawia przeciwnika w położeniu zugzwangu.
23.... a5 24.e6 g6 25.ed Gd7 26.Wf7 1:0

W całym szeregu systemów debiutowych jedna z lekkich figur ograniczona łańcuchem pionowym, często staje się mało ruchliwą. Nie przypadkiem istnieje powiedzenie zły goniec. W tych wypadkach celem debiutowych wymian jest wybawienie od takiej złej figury już we wczesnym stadium partii.
Wiadomo, że podstawowym minusem budowli czarnych w obronie francuskiej jest trudność aktywizacji białopolowego gońca, zablokowanego przez pionka e6.Przeciwnie, białopolowy goniec białych, zwykle umieszczany na polu d3, już w debiutowym stadium „bierze na muszkę” pozycję krótkiej roszady przeciwnika. Oczywiście, że w wielu wariantach obrony francuskiej czarne dążą do wymiany tak nierówno wartościowych białopolowych gońców.
Konstantinopolski A. - Smit

1.e4 e6 2.d4 d5 3.Sc3 Gb4 4.e5 c5 5.a3 Gc3 6.bc

Czarne naruszają strukturę pionową przeciwnika, rozszerzając strefę działań wojennych i nadając walce dynamiczny charakter.
6.... Hc7 7.Hg4 Mobilizacja hetmanów znacząco określa plany stron. Białe dążą do wykorzystania zniknięcia z deski czarnopolowego gońca i organizują atak na skrzydle królewskim, podczas gdy czarny hetman przygląda się słabością pionowym na kolumnie c.
7.... f5 8.Hg3 cd 9.cd Se7 10.Gd2 O-O 11.Gd3 Goniec zajął przepiękną atakującą pozycję i celem następnego ruchu czarnych jest przygotowanie wymiany białopolowych gońców.
11.... b6 12.Se2 Ga6 Ten manewr wymienny nastąpił w znanej partii Reshewski – Botwinik z meczu-turnieju o mistrzostwo świata (1948)
13.Sf4 Hd7 14.h4 Białe wybierają najbardziej dokładną kolejność ruchów, rekomendowaną przez P. Keresa. Rzecz w tym, że próba wygrania tempa drogą 14.Ga6 Sa6 15.Hd3 daje czarnym możliwość zrealizowania ważnego manewru obronnego Sa6-c7-e8.
14.... Gd3 15.Hd3 Wc8! Interesujący zamysł. Po wymianie białopolowych gońców czarne otrzymały do dyspozycji pole c4, gdzie właśnie kieruje się królewska wieża.
16.Wh3 Wc4 17.Wg3 Sbc6 18.c3 Wf8 19.Kf1
Inaczej trudno jest podłączyć do ataku drugą wieżę. Do wygodnych dla czarnych uproszczeń na skrzydle królewskim prowadziła kombinacja 19.Sh5 Sg6 20.Sg7 Hg7 21.h5.
19.... Wf7 20.We1 Hc8!

Można podsumować wyniki strategii debiutowej czarnych. Za pomocą świadomej wymiany gońców otrzymały one dostateczną kontrgrę na skrzydle hetmańskim. Rozparzmy jeszcze wymianę debiutową, w której zastosowano daleki plan strategiczny.
Fischer R. - Gligoric S.
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5
Ten aktywny wypad białopolowego gońca został zbadany ponad czterysta lat temu przez hiszpańskiego gwiazdora Rui Lopeza i od tego czasu jawi się jako jeden z ważniejszych problemów teorii debiutów. Atakujące możliwości „hiszpańskiego” gońca są dobrze znane, dlatego może wydawać się dziwne, że tak wielcy szachiści, czasami bez żadnej widzialnej przyczyny, już na samym początku partii rozstają się z tym gońcem. Być może, że wymiana ta to milcząca propozycja remisu? Dlaczegóż więc taki wymienny wariant był w arsenale takich bezkompromisowych wojowników, jak Emanuel Laser i Robert Fischer.

3.... a6 4.Gc6! Fischer opatruje ten ruch wykrzyknikiem. Tak wysoka ocena zastosowanej wymiany odnosi się szybciej do psychologicznej, niż do szachowej jego siły.
4.... dc W wypadku 4.... bc białe wywołują jeszcze jedną wymianą, teraz już pionową, i po 5.d4 ed 6.Hd4 wyraźnie wyprzedzają przeciwnika w rozwoju i przechwytują inicjatywę.
5.O-O Komentując tą partię S. Gligorić daje taką czysto szachową ocenę wariantu. „Choć białe wymieniły swojego silnego gońca na skoczka, ich plan strategiczny czyż może być potępiony. Wygrały one tempo dla rozwoju, zepsuły konfigurację pionową czarnych i odnowiły groźbę pionowi e5”..
5.... f6 6.d4 Gg4 7.c3 ed Lepsze było powstrzymanie się od wymiany drogą 11.Gf4.
8.cd Hd7 9.h3 Ge6 Poważna niedokładność. Zastanawiające jest oczywiście, czy utrzymywać na celowniku piona h3, ale znacznie ważniejsze było zachowanie związania drogą 9.... Gh5, podtrzymując napięcie w centrum. Teraz natomiast białe mają rozwiązane ręce.
10.Sc3 O-O-O 11.Gf4

11.... Se7 Należało grać 11.... Gd6 12.Gd6 Hd6; Jak pokazał Fischer, nie przechodziła próba przechwycenia inicjatywy siłowymi metodami: 11.... g5 12.Gg3 h5 13.d5 cd 14.Wc1 Gd6 15.Sa4 Kb8 16.Sc5 He7 17.Sa6 ba 18.Sd4 Gd7 19.Hb3 Ka7 20.Wc7 Gc7 21.Gc7 Gb5 22.Sc6 Gc6 23.Hb6 z matem w następnym ruchu. Odchodząc od analiz amerykańskiego arcymistrza, zauważmy, że próba aktywnej kontrgry czarnych spotyka się z obaleniem, gdyż debiutowa gra białych była zbudowana na zdrowej osnowie strategicznej. Rozpoczynając od 4-go ruchu 4.Gc6 grają one na wyprzedzenie przeciwnika w rozwoju, i nie patrząc na równowagę materialną, mają dynamiczną przewagę w siłach, co zmusza czarne do gry w obronie.
12.Wc1 Sg6= 13.Gg3 Gd6 14.Sa4 Gg3 15.fg Kb8 16.Sc5 Hd6 17.Ha4 Ka7?±
Czarne wyraźnie nie wytrzymują napięcia, nieoczekiwanie powstałego w „remisowym” wariancie wymiennym, i nie stwarzają odpowiedniego oporu drogą 17.... Gc8.

18.Sa6! Gh3 Ostatnia nadzieja. Jeśli 18.... ba 19.Wc6, to czarne ponoszą duże straty.
19.e5 Se5 20.de fe 21.Sc5 Kb8 22.gh i wkrótce czarne poddały się.
W rozpatrzonej miniaturze jak kropla wody odbijają się ogólne problemy (zarówno czysto szachowe, jak i psychologiczne), charakterystyczne dla wariantu wymiennego partii hiszpańskiej. Nie można powiedzieć, że ruch 4.Gc6 jest silniejszy od zwykłego 4.Ga4 w każdym wypadku, nie jest to potwierdzone konkretnymi wariantami.

Zapamiętajmy: ”Warianty są przelotne, w szachach główne – to metoda, ona ma zastosowanie zawsze”. – E. Lasker

Tak, więc wymianę tą, można rekomendować szachistą dążącym do końcówki, wierzącym, że za lepsze rozmieszczenie pionów nie powinno się żałować oddania i białopolowego gońca.
Wiele przepięknych przykładów wymian debiutowych można znaleźć w twórczości W. Smysłowa. i nie ma w tym nic dziwnego. Gra Smysłowa zawsze wyróżniała się jasnością, pod względem stylu, i jubilerską techniką końcówek. Liczne jego partie dokładnie przeniknięte są dewizą: „Przez uproszczenia – do zwycięstwa”.

Smyslov V. - Stoltz G.

1.d4 Sf6 2.c4 e6 3.Sc3 Gb4 4.e3 d6 5.Sge2 c5 6.dc dc 7.Hd8 Kd8

Białe już na samym początku partii wybrały wymianę hetmanów. Cel tej wymiany jest znacznie bardziej agresywny, niż może się wydawać na pierwszy wzgląd. Za kilka ruchów czarny król, pozbawiony roszady, znajdzie się w niebezpiecznym położeniu. Należy zwrócić uwagę na to jak Smysłowowi udaje się wykorzystać nieudane położenie gońca b4.
8.Gd2 Ke7 9.Sf4 b6 Pozycyjna groźba 10.Sd3 była nieprzyjemna, ale teraz goniec jest całkowicie odcięty od swoich sił.
10.a3 Ga5 Czarne dążą do zachowania gońca przed wymianą, gdyż po 10.... Gc3 biały goniec przybiera ogromną aktywność. Czeka je jednak taktyczna niespodzianka.
11.b4! cb 12.ab Gb4 13.Scd5 Sd5 14.Sd5 ed 15.Gb4! Kf6
Nie zwracając uwagi na dalsze uproszczenia, czarny król niespodziewanie wpada pod krzyżowy ogień figur przeciwnika. Np.15.... Ke6 16.cd Kd5 17.Ge2 Gf5 18.Gf3 Ge4 19.Wd1
16.cd

Na szachownicy istnieje materialna równowaga, ale przewaga białych w rozwoju i niebezpieczne położenie czarnego króla jasno daje się odczuć. Poza tym, wszystkie te dynamiczne faktory mogą się w końcówce okazać nie tak istotne. Dlatego białe muszą grać bardzo pomysłowo i energicznie.
16.... Gb7 17.Gc3 Ke7 18.Gb4 Kf6 19.O-O-O! Celem jest jak najszybsza mobilizacja rezerw – król roszuje bez jakiegokolwiek przykrycia pionowego.
19.... Ga6 20.Wd4 h5 21.Kb2 Gf1
Rzadki przypadek wymiany białopolowego gońca na wyjściowym polu. Oprócz tego. Plan czarnych jest całkowicie logicznym: koniecznym jest możliwie jak najszybciej zakończyć rozwój, a w tedy ich przewaga piona na skrzydle hetmańskim zacznie grać rolę przeciwwagi.
22.Wf1 Sa6 23.Gc3 Sc5! Za cenę wymiany niebezpiecznego gońca czarne gotowe, są oddać piona, aby po: 24.Wg4 Ke7 25.Wg7 Sa4 26.Kb3 Sc3 27.Kc3 Kf6 zachować realne szanse na ratunek w czterowieżowej końcówce.
24.e4! Teraz już żadnych uproszczeń! Czarny król jest na celowniku i pozostałe atakujące siły trzeba zachować przed wymianami.
24.... Whc8 25.f4 a5 26.f5 Systematycznie odbierając królowi pola dla odejścia. Osłabienie punktu e5, póki czarnopolowy goniec jest żyw, nie ma znaczenia.
26.... b5 27.d6 Kg5 Jeśli 27.... Sa4, to 28.Wa4 Wc3 29.Kc3 ba 30.Kd4 We8 31.e5 We5 32.d7 i białe wygrywają.
28.e5 Kh6 Ponownie nie przechodziło 28.... Sa4 z powodu 29.Wa4 ba 30.Gd2 Kg4 31.Wf4 Kg5 32.d7 i dochodzące piony są nie do zatrzymania.
29.d7 Wd8 30.e6 fe 31.fe Se6 32.Wd6 Kh7 i wkrótce czarne się poddały.